मुंबईत आहे लंडन : मुंबईचा फोर्ट विभाग

मुंबई फोर्ट भागातील Gothic शैलीतील इमारती

East India Company च्या काळात बांधलेला दक्षिण मुंबई मधील फोर्ट भाग हे Gothic स्थापत्यकलेचे जिवंत स्मारक

दक्षिण मुंबईचा फोर्ट विभाग हा केवळ ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचा नाही, तर स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना म्हणूनही तो प्रसिद्ध आहे. British East India Company प्रणित ब्रिटिश राजवट सदृश काळात कंपनी च्या धोरणा अनुसार ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी मुंबई ला व्यापाराची राजधानी म्हणून विकसित करण्याचे ठरवले . आपल्या अधिकार्यांना homely वाटावे म्हणून मुंबईत दुसरे लंडन उभे करण्याचे काम हाती घेण्यात आले. Gothic गॉथिक स्थापत्यशैलीचा स्वीकार करत फोर्ट विभागात अनेक देखण्या इमारती उभ्या राहिल्या.

A View of Fort area road and old Gothic Architecture

दक्षिण मुंबई तील फोर्ट विभागातील Gothic Architecture

मुलूंड व कुर्ला भागातील दगड खाणींतले दगड व कुर्ला स्टोन नावाचा पिवळा दगड

मुंबई फोर्ट विभागातील इमारतींच्या बांधकामासाठी विशेषतः कुर्ला व मुलुंड येथील डोंगरांतील दगडांचा उपयोग करण्यात आला. या दगडांमध्ये दिसणारा पिवळसर रंगाचा दगड हा इमारतींच्या बाह्य सौंदर्यीकरणासाठी विशेषतः वापरला गेला आणि तो 'कुर्ला स्टोन' या नावाने ओळखला जाऊ लागला. या दगडांमुळे बांधकामांना केवळ मजबुतीच नव्हे, तर सौंदर्यपूर्ण देखणेपणही प्राप्त झाले. मुंबई विद्यापीठाचे भव्य 'पदवी दान सभागृह' अर्थात Convocation Hall हे पूर्णपणे कुर्ला स्टोनने बांधण्यात आले आहे. Gothic Architecture चा तो एक उत्कृष्ट नमुना आहे.

गॉथिक स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये

गॉथिक शैलीतील कळसा सारखे उंच, टोकदार घुमट,
उंचच उंच गोल गुळगुळीत स्तंभ,
आणि रंगीत काचेच्या खिडक्या ( Mozaik)
पावसाच्या पाण्याच्या निचर्यासाठी प्राण्यांच्या आकाराचे outlet पाईप ज्यांना गार्गॉयल्स Gargoyles म्हटले जाते.

गार्गोयल्स बरोबरच दूसरे एक वैशिष्ट्य म्हणजे इमारतीला आधार देण्यासाठी बट्रेस चा वापर . या दोन्ही वैशिष्ट्यांबद्दल जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरेल

गार्गॉयल्स (Gargoyles):

- गार्गॉयल्स म्हणजे भूतमूर्ती किंवा प्राण्यांसारख्या दिसणाऱ्या शिल्पाकृती, ज्या गाॅथिक इमारतींवर लावलेल्या असतात. हे प्रमुखत: पावसाच्या पाण्याचा निचरा करणारे पाईप्स असत.

- त्यांचा मुख्य उद्देश पावसाचे पाणी इमारतीतून वाहून नेणे हा होता. या प्राण्यांच्या शिल्पाकृती पाण्याच्या पाइपचे काम करत असत आणि पावसाचे पाणी त्यांच्या तोंडातून दूर फेकले जाई.

- याशिवाय, गार्गॉयल्स अमंगळ आत्म्यांना घाबरवून दूर ठेवते असे गाॅथिक स्थापत्य शास्त्रात मानले जाते.

- गाॅथिक कॅथेड्रल्स, चर्चेस आणि वास्तूंवर अशा शिल्पांनी कलात्मक सौंदर्यही वाढवले जाई.

बट्रेस (Buttress):

-बट्रेस म्हणजे गाॅथिक वास्तूत वापरले जाणारे बाह्य आधार स्तंभ किंवा आधाररचना.

- गाॅथिक स्थापत्यशैलीतील चर्च किंवा कॅथेड्रल्स उंच असल्यामुळे इमारतीच्या भिंतींवर जबरदस्त दाब येत असे. हा दाब पेलण्यासाठी बट्रेस वापरले जात व भिंतीवरील दाब कमी होईल.

- फ्लाइंग बट्रेस (Flying Buttress)हा बट्रेसचा प्रसिद्ध प्रकार आहे, जो इमारतीच्या भिंतीपासून थोडा वेगळा आणि कमानीसारखा असतो.

- यामुळे इमारती अधिक मजबूत होऊन इमारतीची उंची वाढवता येत असे, तसेच मोठ्या खिडक्या आणि स्टेन्ड ग्लास विंडोजसाठीही उंच भिंतींमधे जागा मिळत असे.

गार्गॉयल्स आणि बट्रेस ही दोन्ही वैशिष्ट्ये केवळ तांत्रिक गरजा पूर्ण करत नसत, तर त्या गाॅथिक स्थापत्याला एक रहस्यमय व भव्य स्वरूप देत असत.

CSMT स्टेशन च्या बांधकामातील शिल्पांसाठी समोरच असलेल्या जे जे स्कूल ऑफ आर्ट च्या त्यावेळच्या विद्यार्थ्यांनी विशेष योगदान केलेले आहे हे विशेष.

Gothic स्थापत्याचा उदय

गॉथिक स्थापत्यशैली ही मध्ययुगीन युरोपात 12व्या शतकाच्या उत्तरार्धात उदयास आली आणि 16व्या शतकापर्यंत प्रभावी राहिली.गॉथिक वास्तुकलेत धार्मिक वास्तूंना विशेष महत्त्व होते, जसे की कॅथेड्रल आणि चर्च, ज्यांनी या शैलीला अधिक प्रसिद्ध केले. पॅरिसचे नॉट्रे डेम आणि मिलान कॅथेड्रल ही या शैलीची प्रसिद्ध उदाहरणे आहेत.

वरील सर्व वैशिष्ट्यांमुळे या इमारतींना एक अद्वितीय गुढता प्राप्त झाली आहे. मुंबईच्या फोर्ट विभागातील मुंबई उच्च न्यायालय, छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (सीएसएमटी), आणि टाइम्स ऑफ इंडिया बिल्डिंग, CSMT समोरील म्युनिसिपल कार्यालय इमारत, सेंट झेवियर्स काॅलेज अशा एक ना अनेक इमारती गॉथिक Gothic स्थापत्यकलेचा वारसा जपणाऱ्या आहेत.

ब्रिटिश East India Company चा धोरणीपणा स्थापत्यात ही

East India Company या corporate company ने ब्रिटिश राणीच्या वरदहस्ताने ब्रिटिश सत्तेचा पाया भारतात रोवला. त्यांनीच Fort area चा विकास केला . हे करताना त्यांच्या अधिकाऱ्यांना होमसिक वाटू नये, यासाठी मुंबईत लंडन सारखे वातावरण निर्माण केले गेले.लंडनचा आभास देणारा फोर्ट विभाग अशाप्रकारे विकसित केला गेला. गॉथिक शैलीतील इमारती, विस्तृत रस्ते, आणि सुशोभित बगीचे हे सर्व आजही जसेच्या तसे टिकून आहे. इथली प्रत्येक इमारत काही ना काही ऐतिहासिक गोष्ट सांगते.मुंबईचा फोर्ट विभाग म्हणजे ब्रिटिशांच्या धोरणी पणाचा व Gothic स्थापत्यकलेच्या भव्यतेचा मिलाफ आहे आणि तो काळाच्या कसोटीवर उतरणारा ठरला आहे.

वर्तमानातील महत्व : मुंबई फोर्ट विभाग एक सांस्कृतिक वारसा

आज या गॉथिक इमारती केवळ पर्यटकांसाठी आकर्षण ठरत नाहीत, तर मुंबईच्या सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक बनल्या आहेत. या इमारतींच्या संवर्धनासाठी अनेक संस्था कार्यरत आहेत. फोर्ट भागात भूमिगत मेट्रोचे मार्ग खणताना सरकारने इथल्या इमारतींची विशेष काळजी घेतली आहे .BEST ने नुकत्याच सुरू केलेल्या लाल चुटुक रंगाच्या नव्या वातानुकूलित डबलडेकर बस जेंव्हा फोर्ट च्या रस्त्यावरून झोकात चालताना दिसतात तेंव्हा खरंच लंडन शहराचा आभास निर्माण होतो.

एखाद्या पावसाळी रविवारी जर या भागात फेरफटका मारला तर ढगाळ वातावरणाच्या मंद प्रकाशात या Gothic शैलीतील इमारती अजूनच खुलून दिसतात व इथे लंडन शहराचा आभास निर्माण होतो.

फोर्ट च्या रस्त्यावर BEST ची नवी लालचुटुक डबल डेकर बस म्हणजे London feel चा कळस अध्याय

Gothic इमारतींच्या पार्श्वभूमीवर. अद्भुत रम्यता आणि गूढता निर्माण करणारी शिल्पे

मुंबई फोर्ट विभागातील तीन वास्तू UNESCO कडून जागतिक वारसा स्थळे म्हणून (World Heritage) घोषित

मुंबईतील आणि फोर्ट विभागातील तीन स्थळे UNESCO ने जागतिक वारसा घोषित केली आहेत. त्यापैकी प्रमुख म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस स्टेशन CSMT

छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस

CSMT हे भव्य Victorian व Gothic Architecture शैलीतील स्टेशन पहाण्यासाठी लंडन चे राजकुमार प्रिन्स ( आताचे king) चार्ल्स 2003 साली इथे आले होते.

इतर दोन जागतिक वारसा स्थाने खालील प्रमाणे

मुंबईतील व्हिक्टोरियन आणि आर्ट डेको समूह

फोर्ट विभागात अनेक Art Deco शैलीतील ५०-६० च्या दशकातील इमारती युनेस्को तर्फे जागतिक वारसा म्हणून घोषित आहेत.

एलिफंटा लेणी

मुंबईपासून समुद्रात काही अंतरावर असलेल्या एलिफंटा लेणी पहाण्यासाठी Gateway of India इथून फेरी बोट उपलब्ध आहेत.

फोर्ट विभागाचा बांधकाम काळ व 'फोर्ट' नाव कसे पडले

ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने 1686 ते 1743 असे जवळ जवळ ६० वर्षे काळात मुंबईतील फोर्ट बांधले. या फोर्ट ला तीन मुख्य दरवाजे, खंदक, इस्प्लनेड (पश्चिमेला आग नियंत्रणासाठी खुले सपाट मोकळे मैदान) आणि निवासस्थाने होती.

आजचा फोर्ट विभाग बांधून पूर्ण झाल्यावर जवळ जवळ ५० वर्षांनंतर उत्तरेला जिथे आज सेंट जॉर्ज इस्पितळ आहे तिथे 1796 मधे 'फोर्ट जॉर्ज' हा छोटा किल्ला 'डोंगरी टेकडीवर' बांधण्यात आला. तो आजच्या फोर्ट भागाच्या तटबंदी चाच विस्तार होता. याच छोट्या किल्ल्यामुळे या भागाला त्याचे Fort हे नाव मिळाले.

मराठ्यांच्या दहशतीमुळे डोंगरी किल्ला पाडला व 'फोर्ट जाॅर्ज' हा किल्ला बांधला

फोर्ट जाॅर्ज किल्ल्याची ती जागा पूर्वी 'डोंगरी किल्ल्याने' व्यापलेली होती. डोंगरी किल्ला 1739 मध्ये जमीनदोस्त करण्यात आला कारण तिथून मराठयांना Fort च्या ठाण्यांवर हल्ला करण्यासाठी सोईस्कर होते.

पुढे 1769 मध्ये जॉर्ज III (ग्रेट ब्रिटन आणि आयर्लंडचा राजा) याच्या नावाने डोंगरी किल्ल्याच्या जागी 'फोर्ट जॉर्ज' बांधला गेला. तो 1829 पर्यंत बॉम्बे प्रेसिडेन्सीतील ब्रिटीश प्रशासनाचे केंद्र बनला, कारण 1829 नंतर गव्हर्नरचे निवासस्थान परळला हलवले गेले. याच जाॅर्ज फोर्ट च्या जागेवर आज सेंट जॉर्ज इस्पितळ उभे आहे.

1862 मध्ये, East India company च्या कंपनी सरकार चा कारभार संपुष्टात येवून अधिकृतरित्या राणीचे ब्रिटिश शासन भारतात प्रस्थापित झाल्यामुळे आणि मुंबईतील शहरीकरणाच्या वाढीमुळे, हा 'फोर्ट जाॅर्ज' अनावश्यक ठरला आणि गव्हर्नर हेन्री बार्टल फ्रेअर यांच्या आदेशानुसार तो पाडण्यात आला. फोर्टचा उत्तर बुरूज मात्र शिल्लक ठेवण्यात आला आहे जो आजही पहावयास मिळतो आणि तो सध्या महाराष्ट्र राज्य पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालयाच्या आधीन आहे.