दिवाळी नंतर वाराणसी ची देवांची दिवाळी अर्थात देव दीपावली

 देव दीपावली उत्सव: वाराणसीचा दिव्य सोहळा

कार्तिक पौर्णिमेला गंगे मधे दीपदान करून देव दीपावली साजर्या करणार्या महिला imaginary pic by AI

देव‌ दीपावली चा गंगा तिरी पूजाविधी 

वाराणसी, पवित्र गंगेच्या काठावर वसलेले प्राचीन नगरी, प्राचीन हिंदू परंपरेचा वारसा घेऊन आजही हे शहर  आध्यात्मिकतेचे केंद्र आहे. देव दीपावली हा वाराणसी चा एक महत्त्वाचा उत्सव आहे, जो कार्तिक पौर्णिमेला साजरा केला जातो. कार्तिक महिना हा धार्मिक दृष्ट्या पवित्र मानला जातो आणि गंगेच्या तीरावर लाखो दिवे लावून देव दीपावली साजरी केली जाते. 

भगवान शंकराकडून त्रिपुरासूराचा वध या प्रित्यर्थ देव दीपावली 

शिव शंकर त्रिपुरासूराचा पाडाव करण्यासाठी जाताना 

पौराणिक कथा:

देव दीपावलीची कथा दानव त्रिपुरासुराच्या वधाशी संबंधित आहे. पौराणिक मान्यता सांगते की त्रिपुरासुराने २१०० वर्षे तपश्चर्या करून विष्णू भगवानांकडून वर घेतला व संपूर्ण त्रैलोक्यावर त्याची अनाचारी सत्ता प्रस्थापित केली . त्रिपुरासुराला पराजित करण्यासाठी त्रिदेवानी भगवान शिवाची आर्जवाने विनंती केली. वेद वचन मानणारा त्रिपुरासूर हा पापी नाही अशी सबब सांगून शिवाने त्रिपुरासूराचा वध करण्यास नकार दिला. विष्णू  भगवानांनी यातून मार्ग काढण्यासाठी युक्ती करून त्रीपुरासुराला अवैदिक धर्मात धर्मांतर केले  त्यानंतर शिवाने त्रिपुरासुराचा वध केला, आणि या विजयाच्या निमित्ताने देवांनी आनंदोत्सव साजरा केला. त्यांच्या विजयाचे स्मरण म्हणून कार्तिक पौर्णिमेला देव दीपावली साजरी केली जाते. देवांनी दिवे लावले आणि गंगा घाट दिव्यांनी उजळला, हीच परंपरा पुढे चालू ठेवत आजही वाराणसीत लाखो दिवे पेटवून हा सोहळा साजरा केला जातो.

उत्सव व पूजापद्धती:

देव दीपावलीला वाराणसीच्या गंगा घाटांवर एक भव्य दीपोत्सव आयोजित केला जातो. या दिवशी विशेष पूजेचे आयोजन केले जाते, ज्यामध्ये गंगा आरती ही मुख्य आकर्षण असते. 

भाविक गंगा नदी वर नौकेत बसून पूजा विधी करताना 

१९८५ पासून सार्वजनिक रित्या पुनश्च आरंभ

उत्तरेतील राजे महाराजे पूर्वी देव दीपावली हा सण साजरा करत असत. पुढे ब्रिटीश राजवटीत ही शाही राज्ये खालसा झाल्यावर हा शाही उत्सव ही बंद झाला.

१९८५ साली पुनश्च काशीतील देव दीपावली साजरी करण्याची सुरुवात काही उत्साही तरुणांनी समाजसेवक नारायणी यांच्या नेतृत्वाखाली केली. त्यांनी पंचगंगा घाटावर दीपोत्सव साजरा केला आणि ही देव दीपावली दिपोत्सवाने साजरी करण्याची जुनी परंपरा पुन्हा सुरू झाली.

दरवर्षी कार्तिक पौर्णिमेला वाराणसी च्या पंचगंगा घाटावर सर्व प्रथम दिवे लावून उत्सवाचा प्रारंभ होतो. तद्नंतर वाराणसीच्या सर्व घाटांवर, देवालयांमधे व घरोघरी दिवे लावून ही देव दीपावली साजरी होते.

मान्यता 

या कार्तिक पौर्णिमेला गंगा तीरावर दीप लावल्यास पाप मुक्ती मिळते व जीवन‌ सुफळ सफल होते अशी भाविकांची श्रद्धा असते. लाखो लोक या गंगा आरतीमध्ये सहभागी होण्यासाठी एकत्र येतात‌ व ते गंगा तीरावर दिवे लावतात.यावेळी गंगा नदीच्या तीरावर दिव्यांचा महासागरच निर्माण होतो. गंगेच्या पात्रातील नावांमधूनही  दीपोत्सव पाहण्याची सोय केली जाते, ज्यामुळे नदीतून उजळलेल्या घाटांच्या सुंदरतेचा आगळा अनुभव घेता येतो.

उत्तर प्रदेश सरकारकडून निधी व व्यवस्था:

उत्तर प्रदेश सरकारने देव दीपावली उत्सवाच्या व्यवस्थेसाठी विशेष निधी उपलब्ध केला आहे. गर्दीची सुरक्षितता, घाटांवरील शिस्तबद्धता, स्वच्छता, वाहतूक व्यवस्था, तसेच पूजेसाठी लागणारे साहित्य यांची विशेष व्यवस्था केली जाते. राज्य सरकारकडून या सोहळ्याच्या प्रचारासाठीही विशेष प्रयत्न केले जातात, ज्यामुळे पर्यटकांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.

देव दिवाळी च्या इतर पौराणिक कथा व इतर धर्मातील मान्यता 

देव दिवाळीबद्दल इतर दंतकथा अशी आहे की विष्णूच्या दहा अवतारांपैकी पहिला, मत्स्य (मासे) अवतार, या दिवशी झाला होता. आणि या दिवशी शिवाचा मोठा मुलगा, योद्धा कार्तिकेय याचा जन्मदिवस आहे. परंतु त्याचा जन्मदिवस शुक्ल पक्षातील सहावा दिवस (षष्ठी तिथी) आहे, जो कार्तिक पौर्णिमेच्या नऊ दिवस आधीचा असतो. आणखी एक दंतकथा अशी आहे की कार्तिक एकादशीला ब्रह्मा झोपेतून जागा होतो आणि कार्तिक चतुर्थीला शिव जागा होतो.

हिंदू पुराणांमध्ये, कार्तिक महिना आध्यात्मिक आणि भौतिक ऊर्जा मिळवण्यासाठी सर्वात उत्तम मानला जातो. आणि देव पौर्णिमेला पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करणे व दीपदान करून दान करणे अत्यंत फलदायी मानले जाते.

शीख धर्मातील कार्तिक पौर्णिमा

नानकपंथी हिंदू आणि शीख धर्मीय हा सण  शीखांचे पहिले गुरु, गुरु नानक यांच्या जन्मदिन प्रित्यर्थ साजरा करतात, गुरू नानक यांचा जन्म १४ एप्रिल रोजी पौर्णिमेला झाला होता. कार्तिक पौर्णिमेचा दिवस गुरुपूरब किंवा प्रकाश पर्व म्हणून साजरा केला जातो,  गुरु नानक जयंती जगभर साजरी केली जाते. गुरुद्वारांमध्ये दिव्यांची आरास केली जाते, प्रवचने दिली जातात, गुरुंच्या जीवन आणि शिकवणीवर प्रवचने होतात आणि विशेष लंगर आयोजित केले जातात. सार्वजनिक समारंभ तसेच शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये साहित्यिक आणि शैक्षणिक कार्यक्रम घेतले जातात. सिख लोक नगरांतून आणि शहरांतून शोभायात्रा काढतात आणि पवित्र भजनांचा गजर करतात.

जैन धर्मातील कार्तिक पौर्णिमा

ऋषभ, ज्यांना आदिनाथ म्हणूनही ओळखले जाते, ते जैन धर्माचे पहिले तीर्थंकर आणि संस्थापक, यांनी गुजरात मधील पलिताणा येथील शत्रुंजय पर्वतांचे पावित्र्य वाढवले आणि कार्तिक पौर्णिमेला त्यांचे पहिले प्रवचन दिले. त्यानंतर, लाखो साधू आणि साध्वींनी या पर्वतावर मोक्ष प्राप्त केले आहे. जैन कार्तिक पौर्णिमेला श्री शत्रुंजय तीर्थ यात्रा करण्यासाठी या पर्वतावर येतात, जो २१६ किमी प्रवास आहे, ज्यामध्ये ते शिखरावरील भगवान आदिनाथ मंदिराचे दर्शन घेतात. हे जैन भक्तांच्या जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक आयोजन आहे.

महाराष्ट्रात 

महाराष्ट्रात मुख्यतः कोकण प्रांतात देव दिवाळी साजरी करण्याचे प्रचलन आहे. 

वाराणसी च्या देव दीपावली चे इतर आयाम:

1. पर्यटन व स्थानिक अर्थव्यवस्था:   

देव दीपावलीच्या निमित्ताने लाखो देशी-विदेशी पर्यटक वाराणसीत येतात, ज्यामुळे स्थानिक हॉटेल्स, दुकाने, आणि इतर सेवा उद्योगांना मोठा फायदा होतो. हा उत्सव वाराणसीसाठी एक प्रमुख पर्यटन आकर्षण ठरला आहे.

  

2. पर्यावरण संवर्धन जागृती:   

सरकार आणि स्थानिक संस्थांकडून नद्यांच्या स्वच्छतेवर आणि प्रदूषण नियंत्रणावर यावेळी लोकांचे प्रबोधन केले जाते. देव दीपावलीसारख्या उत्सवांत नदीतील दिवे आणि आरतीच्या दार्शनिकतेमुळे नद्यांच्या संवर्धनाबाबतही आपोआप जनजागृती होत असते. 

३. विदेशी पर्यटकां बरोबरच  विदेशी पक्षी :

Serbian migrant birds flying on Ganges at Varanasi 

याच काळात विदेशी पक्षी migratry birds वाराणसी मधे सात समुद्र पार करून येतात. हे  पक्षी हिवाळ्यात सर्बियाहून वाराणसीकडे उड्डाण करतात. उत्तर पिंटेल, लालसर शेलडक, कॉर्मोरंट, बार-हेडेड गीज, गोल्डन फेजंट इत्यादी पक्षी घाटांवर पाहायला मिळतात.  रात्री गंगा घाटांवर दिव्यांची आरास व भल्या पहाटे गंगे वरच्या धुक्याच्या ढगांवरून उडणारे हे पक्षी पाहण्यासाठी  पर्यटक या काळात वाराणसीला भेट देतात.

  

४. सांस्कृतिक महत्त्व:   

वाराणसीचे स्थानिक कलाकार या दिवशी आपले सांस्कृतिक कला प्रकार गंगा घाटांवर  सादर करतात. यामध्ये गाण्यांचे, नृत्याचे आणि धार्मिक नाट्यांचे कार्यक्रम घेतले जातात. यामुळे नव्या पिढीला आपली संस्कृती आणि परंपरा समजून घेण्याची संधी मिळते.

देव दीपावली पहायला वाराणसी ला जाणार असाल तर 

देव दीपावली हा वाराणसी चा खूप मोठा दीपोत्सव असतो जो दीपावली नंतर काही दिवसांनी येतो. जर या सोहळ्याला आपण जाणार असाल तर किमान महिनाभर आधी ट्रेन व लाॅज चे बुकिंग करणे आवश्यक आहे. देव दीपावली पाहण्यासाठी देश विदेशातून लाखो पर्यटक वाराणसीस दर वर्षी येत असतात. वाराणसी या महापर्व काळात तुडुंब गर्दीने भरलेले असते.  प्रचंड गर्दी चा फायदा घेऊन फसवणूक व चोरीचे प्रकार होण्याची इथे शक्यता असते.  राजकीय उच्च पदस्थांच्या उपस्थिती मुळे कडक झेड दर्जाची सूरक्षा व्यवस्था इथे असते जी पर्यटक व भाविकांना जाचक ठरू शकते. हवा तसा मुक्त वावर वाराणसीत या वेळी प्रतीबंधित असतो. 

लहान मुलांना यावेळी गर्दीच्या उत्सवात नेणे टाळावे. मौल्यवान वस्तू शक्यतो सोबत बाळगू नये.

निष्कर्ष:

देव दीपावली हा केवळ एक धार्मिक उत्सव नसून तो वाराणसीच्या संस्कृतीचे प्रतीक आहे. या दिवशी संपूर्ण शहर दिव्यांनी उजळून निघते, गंगा तीरावरची आरती, दीपोत्सव, आणि पौराणिक कथांचे स्मरण या सर्वांमुळे या उत्सवाचे पावित्र्य व वाढते महत्व अधोरेखित होते. वाराणसीच्या घाटांवर हा सोहळा अनुभवणे म्हणजे एक अद्भुत अनुभूती असते हे मात्र नक्की.

वाराणसी- देव दीपावली च्या दीपोत्सवाने‌ सजलेला‌ गंगा घाट