बिश्नोई समाज एक परीचय : Bishnoi samajaachi mahiti

 निसर्गप्रेमी बिश्नोई समाज: एक परीचय -Bishnoi 

Black buck horns image generated with Meta AI

बिश्नोई समाजाच्या धर्म गुरूंनी ज्या २९ नियमांचे पालन करावयास या समाजाला सांगितले आहे त्या नियम सूची मधे दया-क्षमा 

• क्षमा व दया आचरणात आणणे

• वादविवाद न करणे

• काम क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे 

हे  नियम गुरूच्या शिकवणीत समाविष्ट आहेत . सदर नियमांना डावलत टोकाची भूमिका घेत लाॅरेन्स बिश्नोई याने शांती प्रीय व निसर्ग प्रेमी बिश्नोई समाजाची 'उग्र वादी' अशी प्रतिमा जनमानसात आज उभी केली आहे.  

बिश + नोई अर्थात २०+९ म्हणजे एकोणतीस‌ ही संख्या. गुरूने सांगितलेल्या २९ नियमांचे पालन करणारा हा बिश्नोई समाज आहे. Bishnoi 

बिश्नोई समाजाची स्थापना १५व्या शतकात गुरु जाम्भोजी महाराज यांनी केली होती. ते एक साधू, तत्त्वज्ञ आणि द्रष्टे होते, ज्यांनी आपल्या अनुयायांना जीवनाचे २९ नियम सांगितले, जे "बिश्नोई" या शब्दातून उत्पन्न झाले आहेत (बीस + नोई = २० + ९ = २९).

 बिश्नोई समाजाचे गुरू जांभोजी महाराज:

दुष्काळाच्या भीषणतेतून निसर्ग संवर्धनाची जाणीव

गुरु जाम्भोजी महाराज यांचा जन्म १४५१ साली राजस्थानातील बिकानेर जिल्ह्यातील पिपासर या गावात झाला होता. त्यांच्या काळात राजस्थानात मोठ्या प्रमाणात दुष्काळ पडला होता आणि त्याचा परिणाम म्हणून लोकांचे जीवन संकटात आले होते. या परिस्थितीत जाम्भोजी महाराजांनी नैसर्गिक संसाधनांचे योग्य जतन आणि संरक्षण करण्याच्या गरजेवर भर दिला. त्यांनी सांगितले की, मानवाने निसर्गाशी ताळमेळ ठेवून जीवन जगले पाहिजे, ज्यामुळे दुष्काळ व इतर आपत्तींचा परिणाम कमी होऊ शकतो.

बिश्नोई कुटुंब व काळवीट 

बिश्नोई धर्माचे तत्त्वज्ञान: 29 नियमांची सूची

सन‌ 1542 मधे बिश्नोई समाजाचे धर्मगुरू जांभोजी महाराज यांनी संभराथल या ठिकाणी एक महायज्ञ करून बिश्नोई समाजाला जीवन मार्ग दाखविणाऱ्या 29 नियमांची घोषणा केली.

१ दिवंगत आप्तांसाठी ३० दिवस सूतक ठेवावे

२ ऋतूवंती स्त्री ने पाच दिवस गृहकार्य न करणे

३ प्रभात स्नान

४ शील पालन, संतोषी आचरण

५ बाह्य व आंतरिक पवित्रता , 

६ द्वीकाल संध्या उपासना

७ संध्या समयी आरती व हरीगुण गायन

८ निष्ठा व प्रेमपूर्वक हवन करणे

९ पाणि व दूध गाळून घेणे

१० विचारपूर्वक बोलणे

११ क्षमा व दया आचरणे

१२ चोरी न करणे

१३ निंदा न करणे

१४ खोटे न बोलणे

१५ वादविवाद न करणे

१६ अमावस्येला व्रत ठेवणे

१७ विष्णू भगवानांचे भजन करणे

१८ मूक प्राण्यांवर प्रेम दया करणे

१९ हिरवे वृक्ष न कापणे

२० काम क्रोध यांवर नियंत्रण ठेवणे 

२१ आपल्या हाताने स्वयंपाक करणे

२२ थाट (आत्मसम्मान -Dignity) अमर ठेवावा

२३ बैल मुक्त ठेवावेत

२४ अमली सेवन निषिद्ध असावे

२५ तंबाखू खावू नये

२६ भांग सेवन करू नये

२७ मद्यपान करू नये

२८ मा़ंस भक्षण करू नये

२९ निळा रंग व नीळ वापरू नये

बिश्नोई धर्माच्या २९ नियमांत नैतिकता, सत्यता, अहिंसा, प्राणी संरक्षण आणि वनसंवर्धन यांना महत्त्व दिल्याचे दिसते. हे नियम साधे जीवन आणि निसर्गाशी जुळवून घेतलेले आचरण या सूत्रावर आधारित आहेत. 

बिश्नोई धर्माच्या नियमावलीतून 4 प्रमुख तत्वे अधोरेखित होतात:

• 1. प्राण्यांचे संरक्षण: बिश्नोई समाजात शिकार करणे किंवा प्राण्यांना त्रास देणे हा गंभीर गुन्हा मानला जातो. विशेषतः काळवीट आणि नीलगाय यांचे संरक्षण बिश्नोई समाजाकडून केले जाते.
• 2. वृक्षसंवर्धन: वृक्ष तोडण्यास बिश्नोई समाज सक्त मनाई करतो. जंगलाचे आणि पर्यावरणाचे जतन हे समाजाच्या जीवनाचा महत्त्वाचा भाग आहे.
• 3. अहिंसा: बिश्नोई समाज पूर्णपणे अहिंसेवर आधारित आहे. ते कोणत्याही प्रकारच्या हिंसेचे समर्थन करत नाहीत.
• 4. स्वच्छता आणि शुद्धता: समाजातील लोक वैयक्तिक आणि सामूहिक स्वच्छतेवर विशेष लक्ष देतात.

बिश्नोई समाजाचे वन्यप्राणी प्रेम. मुक्या प्राण्यांना देवत्वाचा दर्जा 

बिश्नोई समाजाचे वन्य झाडांसाठी ऐतिहासिक बलिदान:

अमृता देवी यांचा पुढाकार -  झाडांसाठी 363 हुतात्मे

१७३० साली राजस्थानातील जोधपूरजवळील खेजरली गावात बिश्नोई समाजाने एक अभूतपूर्व बलिदान दिले होते. जोधपूरचा राजा आपल्या प्रासादासाठी खेजडी झाडे तोडायला सैनिक पाठवत होता, तेव्हा बिश्नोई समाजाच्या अमृता देवी यांनी झाडांचे संरक्षण करण्यासाठी विरोध केला. त्यांनी आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी झाडे वाचवण्यासाठी प्राणांची आहुती दिली. या घटनेत ३६३ बिश्नोई लोकांनी आपले प्राण गमावले, परंतु त्यांनी पर्यावरणाचे संरक्षण केले. ही घटना आजही पर्यावरण संरक्षणाच्या क्षेत्रात एक महान उदाहरण मानली जाते.

बिश्नोई समाजाची आजची भूमिका:

आजच्या काळात, बिश्नोई समाज त्यांच्यातील आदर्श आणि तत्त्वज्ञान जपत आहे. ते राजस्थान, हरियाणा, पंजाब आणि उत्तर प्रदेशात मोठ्या प्रमाणात पसरलेले आहेत. बिश्नोई समाजाचे लोक आपल्या धार्मिक, नैतिक आणि पर्यावरणीय कर्तव्यांचे पालन करतच जीवन व्यतीत करतात. अनेक बिश्नोई समाजाचे सदस्य आजही वन्यजीव आणि पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी न्यायालयात लढा देत आहेत.

लाॅरेन्स बिश्नोई मुळे समाजाची कट्टरवादी प्रतिमा 

बिश्नोई समाजाच्या धर्म गुरूंनी ज्या २९ नियमांचे पालन करावयास या समाजाला सांगितले आहे त्या नियम सूची मधे

• क्षमा व दया आचरणात आणणे
• वादविवाद न करणे
• काम क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे 

हे  नियम समाविष्ट आहेत . सदर नियमांना डावलत टोकाची भूमिका घेत लाॅरेन्स बिश्नोई याने शांती प्रीय व निसर्ग प्रेमी बिश्नोई समाजाची 'उग्र वादी' अशी प्रतिमा जनमानसात आज उभी केली आहे.  

सूड अग्नी शांत व्हावा

मूल्य आचरणातील हा विरोधाभास मिटवण्यासाठी बिष्णोई समाजातील जेष्ठ धर्म गुरूंनी पुढे येण्याचे आज गरजेचे आहे.  निसर्गात देव पाहणारा हा जीवनवादी पंथ सूड अग्नीत जळू नये असे वाटते.

हे ही वाचा

लाॅरेन्स बिश्नोई चा शार्प शूटर म्हणतो " बाबा सिद्दिकी ही गुन्हेगार"