पिंडदान : या गोष्टींवर विश्वास आहे?

Australian Documentary Director David Bradbury had come to India to do the PINDADAAN ritual for his departed wife. The news evoked my memories of writing Pindadaan Marathi film

ऑस्ट्रेलियन Documentary दिग्दर्शक डेव्हिड ब्रॅडबरी David Bradbury आपल्या पत्नीचे वाराणसी येथे पिंडदान श्राद्ध करण्याच्या हेतूने भारतात आले होते पण त्यांना भारतीय अधिकार्यांनी विमानतळावरच ताब्यात घेवून परतीच्या विमानात बसवले. मी लिहिलेल्या पिंडदान चित्रपटाचा नायक ही विदेशी Documentary दिग्दर्शक असतो व भारतात पिंडदान Pindadaan विषयावर तो Documentary करायला इथे आलेला असतो.

दिग्दर्शक डेव्हिड ब्रॅडबरी यांच्या या वरील बातमीमुळे 'आत्म्याचे अस्तित्व ' या विषयावर लिहावे वाटले. मी लिहिलेल्या 'पिंडदान' Pindadaan या मराठी चित्रपटाचा संदर्भ ही आहेच.

कोण आहेत डेव्हिड ब्रॅडबरी David Bradbury

शोध पत्रकारितेचा 'पिंड' असलेले डेव्हिड ब्रॅडबरी यांनी ७० च्या दशकात ऑस्ट्रेलियामधे ABC Radio साठी काम केले. पुढे ते माहितीपट (Documentary) बनवू लागले. सामाजिक बांधिलकी मानणारे व सामाजिक आंदोलकांची बाजू निडरपणे आपल्या माहितीपटांतून मांडणारे दिग्दर्शक म्हणून ते आज ख्यातनाम आहेत.

डेव्हिड ब्रॅडबरी यांच्या दोन डॉक्युमेंटरी चित्रपटांना ऑस्कर नामांकने मिळाली आहेत:

1. Frontline (1979) – व्हिएतनाम युद्धातील एका ऑस्ट्रेलियन युद्ध पत्रकाराच्या जीवनावर आधारित डॉक्युमेंटरी, जिला सर्वोत्कृष्ट डॉक्युमेंटरी फीचरसाठी ऑस्कर नामांकन मिळाले होते.

2. Chile: Hasta Cuando? (1985) – चिलीमधील पिनोचेटच्या हुकुमशाहीवर आधारित डॉक्युमेंटरी. या डाॅक्यूमेंटरीस देखील ऑस्कर नामांकन मिळाले होते.

पत्नीच्या पिंडदानासाठी आले आणि राजकीय रोषाचे बळी ठरले

तामिळनाडू मधील एका मोठ्या अणू प्रकल्पाला गावकर्यांचा विरोध होता. या विरोधाची बाजू घेणारी Documentary डेव्हिड ब्रॅडबरी यांनी चित्रित केली होती. या‌ कृतीमुळे ते भारताच्या राजकीय रोषाचे बळी ठरले असावेत व त्यांना भारत प्रवेश नाकारला गेला‌ असावा.

एक विदेशी दिग्दर्शक ज्याची सामाजिक बांधिलकीने परीपूर्ण अशी सिने कारकिर्दीत पाहता तो तर्कशुद्ध विचार करणारा चिंतनशील व्यक्ती असावा असे त्यांचे चित्र सहज मनात उभे रहाते. मग अशा व्यक्तीने पिंडदान सारख्या एका भारतीय धार्मिक विधी वर विश्वास का ठेवावा. आपल्या दिवंगत पत्नीचे Pindadaan करून तिच्या आत्म्यास मोक्ष किंवा सद्गती द्यावी असा विचार डेव्हिड ब्रॅडबरी यांच्या मनात कसा आला असावा असे प्रश्न मनात उभे रहातात .

Arnold Schwarzenegger चे ही पिंडदान Pindadaan
Hollywood Star अर्नाल्ड श्वार्झनेगर (Arnold Schwarzenegger) यांनीही अशाच प्रकारे काही वर्षांपूर्वी आपल्या अकाली निधन पावलेल्या मुलाचे वाराणसीत येवून पिंडदान केले होते. आपला दिवंगत मुलगा आपल्याला दिसतो म्हणून‌ त्याच्या आत्मशांतीसाठी आपण पिंडदान केले असे स्पष्टीकरणे अर्नाल्ड ने दिले होते. अंतरमनाच्या तीव्र वेदनांतून असे दृष्टीभ्रम निर्माण होत असावेत का? मूळ प्रश्न "आत्मा खरंच असतो का?" एक चित्रपट लेखक म्हणून मी माझ्या पिंडदान या चित्रपट कथेत आत्म्याच्या अस्तित्वाला मान्य केले आहे.

'पिंडदान' Pindadan हा मराठी चित्रपट लिहिताना

दिग्दर्शक प्रशांत पाटील व DOP बंटी देशपांडे यांनी मला "पुनर्जन्म या विषयावर चित्रपट लिहायचाय" असे एका भेटीत सांगितले. Love story या gener मधे लिहावं आणि मुलगी मात्र पाश्चात्य असावी अशा दोनच मुद्यांसह एक ढोबळ चित्र त्यांच्या डोळ्यापुढे होतं. मला कल्पना आवडली. मी मूळ स्क्रिप्ट 'मन गंगा' या working Title ने लिहिली. तसे love story genre साठी 'मन गंगा' हे शीर्षक मला योग्यच वाटत होते‌. मनगंगा नदीच्या काठावर कथा घडते असा संदर्भ होता. व्यावसायिक चित्रपट लेखक सहसा Give them what they want या व्यापारी तत्त्वावर काम करत असतात. चित्रपटात मांडलेल्या विचारांशी ते पूर्ण पणे सहमत असतात असे म्हणता येत नाही किंबहुना चित्रपट लेखक संहितेला स्वतःच्या विचारांचे व्यासपीठ समजून लिहू लागला तर असे‌ चित्रपट प्रचारकी बाजाचे वाटतात. तटस्थपणे व पात्रांच्या मनो भूमिकेतून लिहिण्यासाठी अनूभव‌ व परीपक्वता लागते ती काही अंशी माझ्यात होती.

Still from Pindadaan film written by Avinash Ghodke

पिंडदान चित्रपटाचा नायक आशुतोष Actor Siddharth Chanderkar

डेव्हिड ब्रॅडबरी आणि पिंडदान Pindadaan चा नायक आशुतोष: समान दुवे

पिंडदान चित्रपटाचा नायक आशुतोष भारतीय वंशाचा असला तरी तो विदेशी (NRI) तरूण असतो जो भारतात प्रथमच येत असतो. विशेष म्हणजे तो ही डेव्हिड ब्रॅडबरी सारखा डॉक्युमेंटरी दिग्दर्शक असतो आणि तो एका ब्रिटीश चॅनल साठी पिंडदान या धार्मिक विधी वर डॉक्युमेंटरी करण्यासाठी भारतात आलेला असतो . चित्रपटाच्या शेवटी तो आपल्या दिवंगत पत्नीसाठी मनगंगा नदीच्या काठावर पिंडदान विधी करताना ही दिसतो. या साम्यांमुळेच पिंडदान चित्रपट लेखनाबद्दल व पिंडदान विधी संकल्पने बद्दल आज लिहावेसे वाटले.

पिंडदान लेखन प्रवास

पात्रांच्या मनो भूमिकेत गुंगून लिहिण्याची मला सवय आहे. विदेशातील चित्रणाचा भाग लिहिताना मी बजेट आटोक्यात ठेवण्यासाठी out door सीन कमी लिहिले. विदेशात ले Indoor सीन‌ मुद्दाम screen time वापरून लिहिले. Cultural Contrast मला महत्वाचा वाटत होता. belief system मधले साम्य दाखवताना लंडन मधली Halloween Party व एका so called hounted house मधला काहीसा विनोदी पण दीर्घ सीन ही मी लिहिला होता. काही flash back scenes मधे‌ पूर्वजन्मी चे लागेबांधे उद्धृत होत होते. पण Duration आणि Budget या मुद्यांवर अखेर हा सर्व भाग script level लाच edit करण्याचा निर्णय दिग्दर्शकांनी घेतला. व्यावसायिक पातळीवर असे निर्णय घ्यावे लागतात. शेवटी गीतेच्या अध्यात्मा प्रमाणे कर्म करून नामानिराळे होणे हेच श्रेयस्कर असते. आपला अधिकार फक्त कर्मावर .. फळावर नाही . चित्रपट लेखकांना तर हे फार अनुभवास येते. अपवाद फक्त सलीम-जावेद ही सिने लेखक द्वयी. एका मुलाखतीत मात्र खुद्द सलीम खान ( शोले fame) यांनी आयुष्यात घडणाऱ्या गोष्टींवर आपला control कधीच नसतो हे सांगताना रुमालाची दोन टोकं दोन्ही हातांच्या बोटांनी पकडली. एक टोक जन्म आहे व‌ दुसरे टोक मृत्यू आहे म्हणाले. "जन्म तर आपल्या हातात नसतो" असे म्हणून एक टोक सोडून दिले. मग "मृत्यू ही आपल्या हातात नसतो" असे म्हणून रुमालाचे दुसरे टोक ही सोडले. खाली पडलेला uncontrollable रूमाल हे‌ आपले आयुष्य आहे. Control करायचे तर कुठलेतरी एक टोक आपल्या हातात हवे असते. पण ते‌ कधीच नसते. हे झाले आयुष्या बद्दल पण चित्रपट लेखन कारकिर्दीची दोन्ही टोकं मात्र सलीम आणि जावेद या लेखक द्वयीनी घट्ट पकडून ठेवली होती हे वेगळे सांगायला नको. हिंदी चित्रपट सृष्टीतील हे एकमेव उदाहरण जिथे लेखकांनी चित्रपट सृष्टीला control केले.

Pindadaan Ritual:Still from Pindadaan Marathi film

पिंडदान Pindadaan विधी बद्दल

जुहू च्या सनी सुपर साऊंड स्टूडिओतील मिनी थिएटर मधे पिंडदान चा Trial Show होता. हा स्टेडिओ जिथे आहे तिथून जवळच एक पुरातन शिव मंदिर आहे जे पिंडदान विधीसाठी प्रसिद्ध आहे. मुक्तेश्वर शिवमंदिर असे मंदिराचे नाव आहे. खूप वर्षांपूर्वी वैशिष्ट्य पुर्ण दिसणार्या या मंदिरात मी कुतुहलाने गेलो होतो. पिंडदान चित्रपट लिहायला घेण्यापूर्वी मी या विधी बद्दल काही माहिती शोधत‌ होतो. माझ्या वाचनात असे आले‌ की पिंडदान विधी करण्यासाठी जरी स्त्रियांना धार्मिक अनुमती नसली तरी गरूड पुराणात मात्र अशी एक‌ कथा आहे‌ ज्यात‌ सीतेने‌ गये‌ मधे आपले सासरे दशरथ यांचा पिंडदान विधी केला होता. प्रत्यक्ष विधी न करता आल्यास आभाळाकडे हात करून दिवंगत प्रियजनांच्या आत्म मुक्ती साठी प्रार्थना करणे ही उचित असल्याचे‌ मी एके ठिकाणी वाचले‌ होते.

पिंडदान पाहिल्यावर एका मैत्रिणीने मला विचारले होते‌ ' तुझा‌ या गोष्टींवर विश्वास आहे?' मी काहीच उत्तर दीले नाही. काही गोष्टी थोडक्यात व पटकन 'हो -नाही' आशा‌ स्वरूपात सांगणे कठीण असते असे मला‌ वाटते. बहूतेक मी शून्यवादी आहे. पण शून्य वादावर बोलण्याआधी भगवद्गीता आत्म्याच्या अस्तित्वा वर काय म्हणते हे जाणने गरजेचे. गीता हे आत्म अध्यात्माचे एक टोक आहे. दुसरे टोक अर्थात बुद्ध विचार.

भगवद्गीता म्हणते (अध्याय २/ श्लोक २३)

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि ,नैनं दहति पावक: न चैनं क्लेदयन्त्यापो , न शोषयती मारुत:

अर्थात: आत्म्याला शस्त्र कापू शकत नाही, अग्नी जाळू शकत नाही, पाणि भिजवू शकत नाही न वायू त्याला सुकवू शकत .

गीतेतले ही आत्म्याची व्याख्या गौतम बुद्धांच्या आत्म्याचे अस्तित्व नाकारण्याच्या भूमिकेशी सुसंगत वाटते. वस्तूनिष्ठ स्वरूपाच्या पलीकडेही काही असते असे गौतम बुद्धांना म्हणायचे होते का?

गौतम बुद्ध आत्म्याचे अस्तित्व नाकारतात

गौतम बुद्ध म्हणतात 'आत्मा अशा विशिष्ट वस्तूचे शरीराहून वेगळे असे अस्तित्वच नाही ' मानवी शरीर व त्याची चेतना हे‌ माणसाचे एकमेव असे अस्तित्व असते. असे मत गौतम बुद्धांनी मांडले असले तरी भगवान बुद्ध पुनर्जन्म मानतात. काहींना यात विरोधाभास दिसतो. आत्मा जर नसतो तर पुनरजन्मात पूढे काय जाते? असा प्रश्न उपस्थित केला जातो.पण याचा अर्थ गौतम बुद्धांनी आत्म्याचे फक्त 'विशिष्ट कल्पित 'अस्तित्व नाकारले असा ही निघू शकतो. अशा परिस्थितीत गीतेचा विचार गौतम बुद्धांच्या विचाराशी जुळल्याचाच भास होतो. खरंतर गौतम बुद्ध आत्म्याच्या मानल्या गेलेल्या "विशिष्ट अस्तित्वाला" नाकारतात असा निष्कर्ष निघू शकतो. जे या जन्मातून पूढील जन्मात परावर्तित होते ते एक "अस्तित्व हीन अस्तित्व" असते. ती एक अमर चेतना असते असे गौतम बुद्धांना म्हणायचे असेल.

वाराणसी जवळ गया या ठिकाणी गौतम बुद्धांचे महापरिनिर्वाण झाले ती गया पिंडदान Pindadaan विधीसाठी पवित्र स्थान मानली जाते.

शून्यवाद

महत्वपूर्ण विषया वरील प्रश्नकर्त्याच्या प्रतीप्रश्नास उत्तर दिल्यास तो अजून गोंधळेल असे वाटून गौतम बुद्ध मौन राहत. हा गौतम बुद्धांचा शून्यवाद होता. "शाब्दीक व्याख्या करून अस्तित्व सांगता येत‌ नाही" असा शून्यवादातला मूलभूत विचार आहे. शब्दांनी अस्तित्वाचा फक्त अंश पकडता येतो. तोही चुकीचे विश्लेषण देणारा असू शकतो. शब्दात अस्तित्वाचे 'सत्व' पकडता येत नाही हेच गौतम बद्धांचे म्हणने असावे. गौतम बुद्ध शब्दांनी मांडलेले आत्म्याचे अस्तित्व नाकारतात पण ते आत्म्याचे सत्व स्वीकारतात जे पुढील जन्मात परावर्तित होते.

एक उदाहरण म्हणून सफरचंदाचे फळ घेवू .सफरचंद म्हणजे फक्त लाल रंगाचे व विशिष्ट आकाराचे व विशिष्ट चवीचे फळ असे म्हणून आपण सफरचंदा ला शाब्दिक व्याख्येत सीमित करतो. पण ते अजूनही काही असते.

Steve Jobs च्या Apple company च्या लोगोचे उदाहरण पहा . हा लोगो आधी पूर्ण सफरचंद स्वरूपात होता. चावा घेतलेला भाग नंतर या लोगो मधे समाविष्ट करण्यात आला कारण लाल रंगाचे ते फळ चेरी किंवा टमाटा वाटू शकत होते असे डिझायनर च्या लक्षात आले. सफरचंदाचे ते चित्र ही शाब्दिक व्याख्येतूनच आले होते म्हणून ते perfect representation नव्हते . सफरचंदाचे एक वेगळे unique सत्व असते .अगदी त्याला दिलेले नाव ही तुम्ही दिलेले असते .ते त्याचे नसते. सफरचंद शस्त्राने कापता येते पण त्याचे‌ सत्व जे पुन्हा बीजांकुरीत होते ते कापता येत नाही.

थोडक्यात

अस्तित्वाचा काहीतरी अंश पुढील जन्मात प्रवाहित होत असावा असे मला वाटते. प्रत्यक्ष पिंडदान Pindadaan विधी केला नाही तरी या सूक्ष्म अशा आत्म अस्तित्वाच्या प्रवासासाठी प्रार्थना करणे योग्यच.